Ahmad al Farg�oniy

IX asrda yashab arab tilida ijod etgan Ahmad Farg�oniy (taxmin. 798-865)zamonasining atoqli astronomi, matematigi va geografi edi. Uning to�liq ismi Abulabbos Ahmad ibn Muhammad Kasir al Farg�oniy. U xalifa Horun ar Rashid (986 -809) topshirig�iga binoan Bag�dod yaqinida Raqoq nomli mavzeda rasadxona qurishga boshchilik qiladi. Rasadxona qoshida uning rahbarligida astronomiya maktabi tashkil etiladi. Bu yerda Ahmad Farg�oniyga zamondosh olimlar va shogirdlar bilan faoliyat olb bordi.
U �Astronomiya asosi�, �Samoviy harakatlar� va �Yulduzlar haqidagi fan� nomli asarlar yozdi. Uning o�z zamonasida �Astronomiya asosi� nomli asari astronomiya bilimining o�ziga xos qomusi hisoblangan va u XV asrda lotin tiliga tarjima qilingan. Bu asar bir necha asr davomida yevropa astronomlari uchun qo�llanma va dastur bo�lib xizmat qilgan.

Aristotel (Arastu) o�z zamonasining buyuk faylasuflaridan edi. U Aleksandr Makedonskiyning ustozi ham edi. Arastu faylasuf Suqrot huzurida 20 yilga yaqin ta�lim oldi Aflotun vafot etgandan so�ng Aristotel uning ta�limotini rivojlantirdi. U amalda inson duch keladigan muammolar bilan qiziqardi. Aql qay tarzda ishlaydi ? Haqiqat qayerdayu uolg�on qayerdaligini qanday ajratishimiz mumkin? Hokimiyatning qanday shakli afzalroq? , kabi o�ziga savollar berardi. Arastu atrof muhitni kuzatgan va dalil to�plagan holda bu savollarga javob izlardi. U har bir hodisa o�zining mantiqiy izohiga ega deb bilardi va tadqiqotlar hamda kuzatishlardan hukm chiqaradigan olimlar qatorida edi.
Arastu o�z maktabiga asos soladi va uni �Litseum� deb nomlaydi. U har bir kishi yaxshi va foydali yashab o�tish imkoniyatini bilish yo�li bilan olamda o�z o�rnini egallashi mumkinligiga ishontirishga urinadi.
Guvohlik berishlaricha, Arastu astronomiya, fizika, zooligiya, poeziya, notiqlik san�ati, biologiya, mantiq, siyosat, boshqaruv, axloq odob ilmlari bo�yicha to�rt yuzga yaqin asar yozgan. Arastu asarlarini butun jahondagi olimlar yuzlab yillar mobaynida o�qib o�rganishmoqda.

Abu Nasr Farobiy (873 - 950) Sirdaryo bo�yida joylashgan Forob (O�tror) shahrida sipohiy (harbiy kishi) oilasiga tavallud bo�ldi. Buxoro va Samarqand shaharlarida tahsil oldi. So�ng o�z bilimini oshirish maqsadida Bag�dodga bordi va Umrining ko�p qismini (40 yil) o�sha yerda o�tkazdi. U 941-yildan Damashqda, 941-950- yillri Misrda yashadi. U jahon faniga, xususan falsafa, matematika, fizika, kimyo, tilshunoslik, musiqashunoslik kabi fanlar rivojiga hissa qo�shgan. Olim 160 da ziyod asar yozib qoldirgan, ularning ayrimlari o�zbek qozoq, rus va boshqa tillarga tarjima qilingan. Farobiyning qabri Damashq shahrida.

Urganch shahrida yashab ijod etgan mutafakkir olim Abu Rayhon Beruniy (973 � 1048 ) Xorazmning qadimgi poytaxti Kot shahrida tavallud topdi. U dastlab Urganch shahrida ta�lim oldi. Uning yoshligida ilm fanga qiziqishi kuchli edi va shu sababli 17 yoshligida boshlab astronomic kuzatishlar olib borardi. Mamlakatda kuchayib ketgan o�zaro feudal urushlar oqibatida olim o�z kuzatishlarini davom ettira olmadi. Uzoq yillar Gurgonda yashadi. So�ngra xorazmshoh Ma�mun saroyida ijod qiladi. 1017 � yili Mahmud G�aznaviyning talabi bilan G�azna shahriga boradi va umrining oxirigacha shu shaharda ijod qiladi. U astronomiya, fizika, matematika, geodeziya, javharshunoslik (javharshunoslik) va boshqa fanlarni o�rgandi.
U falakiyot, geografiya, matematika va tarix fanlariga oid 154 ta ilmiy asar yozdi. Dastlabki globusni ixtiro qilgan.

Ulug� mutafakkirlardan biri Abu Ali ibn Sino (980 - 1037) Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog�ida mahalliy amaldor oilasida dunyoga keldi. Uning asl ismi Husayn ibn Abdulloh. Besh o�n yoshlarida maktabda ta�lim oldi. Maktabni bitirgach, ustozi Abu Abdulloh an-Natiliy dan mantiq, falsafa, riyoziyot va fiqh ilmlarini o�rgandi. U asosan tabobat ilmiga qiziqardi. Usha vaqtda uni Husayn deb atagan bo`lsalar, sharqda Sheyxulrais, g`arbda Avitsenna, arablar esa Abu ali Alhusayn ibn Abdullo ibn Hasan ibn Sino deb atar yedilar. 10 yoshidayoq arab tilini mukammal bilib olgan ibn Sino 16 yoshida ulug` xakim va 18 yoshida Sharqning buyuk olimi bo`lib tanildi. Ibn Sino Buxoroda yashagan davrida, ya�ni 1002 yilgacha Aristotel asarlaridan falsafani, Evklid asarlaridan geometriyani, Ptolemey asarlaridan astronomiyani zo`r qunt bilan o`rgandi. Bunga ibn Sino somoniylar davlatining amiri No`h ibn Mansurni muvaffaqiyatli davolaganligi tufayli amir o`sha vaqtlarda Sharqda tengi yo`q darajada boy kutubxonasidan shu asarlardan foydalanishga ruxsat berganliga va u ana shu asarlarni qunt bilan o`rganganganligi sabab bo`ldi. Biroq ibn Sinoning Buxorodagi ijodiy faoliyati uzoqqa cho`zilmadi, chunki bu vaqtda somoniylar sulolasi o`zinnng so`nggi kunlarini yashamoqda edi. Mehnatkash xalqni shafqatsiz ezish, xalqka quloq eshitmagan soliqlar solib talash, somoniylarga nisbatan xalqning g`azab-nafratini oshirgan edi. Somoniylar podsholigi xalq madadidan mahrumligidan foydalangan turklar � Qoraxoniylar Buxoroni bosib oldi va shu bilan somoniylar hukmronligi inqirozga yuz tutdi.
Anarxiya hukmron bo`lib qolgan Buxoroda ibn Sino turolmadi. Bu vaqtga kelib uning otasi ham vafot etdi. Bularning hammasi uning Buxorodan siyosiy va madaniy vaziyat boshqacha bo`lgan Xorazmga (Urganchga) ketishiga sabab bo`ldi.
Xorazmshoh saroyida O�rta Osiyo fanining atoqli olimlari to`plangan edilar. Qoraxoniylar sultoni Mahmud Xorazmshohdan ibn Sino singari olimlarni Buxoroga qaytarishni talab qiladi. Shundan so`ng ibn Sino G`arbga � Kaspiy dengizi sohillari tomon qochadi. Bu kabi og`ir sinovlar buyuk mutafakkirning irodasini sindirolmadi, u 35 yil ijod qilib, jahon fani taraqqiyotiga juda katta hissa qo`shdi. To`la bo`lmagan ma�lumotlarga ko`ra uning hammasi bo`lib 280 ta asaridan 185 tasi falsafaga, qolganlari esa meditsina, matematika, fizika, astronomiya, ximiya, botanika, geografiya, mantiq, davlatni idora kilish usullari, harbiy fan va boshqalarga bag`ishlangan.
Ibi Sino fors tilida yozgan (1031 yoki 1035 yil) �Donishnoma� (ilm kitobi) asari 1955 yilgacha Yevropa tillaridan birortasiga tarjima qilinmagan. Uning bu asari uch qismdan iborat bo`lib, mantiq, metafizika, fizika masalalariga bag`ishlangandir.
Ibn Sino o`z fizikasida mexanika, harakat va uning shakllari, fazo, jismlar holati, Aristotelning ko`rish nazariyasi va boshqalarga doir masalalarni ko`rib chiqadi.
Ibn Sino �Past fan boshi� (fizika) nomli asarining �Tabiat haqidagi fan� deb atalgan bo`limida fizikaga ta�rif berib, �fizika shunday fanki, u materiyadan ajratib bo`lmaydigan holat va qarashlarni o`rganadi� deydi. Ibn Sino ko`rish masalalarini tahlil qilib chiqar ekan, ko`z borliqni ko`rishi sabablari haqidagi o`z zamonasida tarqalgan fikrlarning noto`g`riligini isbot qiladi.
Ibn Sino Beruniy bilan xat orqali qilgan munozaralarida issiqlikdan kengayish va sovuqlikdan torayish sabablariga o`z qarashlarini bayon etib, geometrik optika masalalari, umuman akustika, elektr, magnetizm masalalari bilan ham yetarli darajada shug`ullanganligini ko`rsatadi. Ibn Sino 1037 yilda Hamadonda (Eron) vafot etgan.