Havoga ko’tarila oladigan uchish apparati yaratish g’oyasi ko’p asrlar avval tug’ilgan. Qanotlar yordamida uchish rejasini ilk bor Leonardo da Vinchi tuzgan edi. Leonardo da Vinchi qushlarning qanot qoqishini diqqat bilan kuzatib, qushlarning uchishiga asoslangan deltoplanni yasaydi. Biroq bu deltoplan mukammal emas edi. Leonardo da Vinchining shogirdi uning deltoplanida uchishga harakat qildi, ammo balandlikda yiqilib qattiq jarohatlanadi. Yana bir uchish apparatini 1660-yilda Robert Guk qurishga urinib ko’rdi. Biroq, uning apparatida uchish xatarli bo’lgani uchun hech kim uni tekshirishga jur’at etolmadi. 1842- yilda Xenson ismli inglis kishi bug’ mashinasi yordamida uchadigan apparat yaratishga urindi, biroq uning apparati ancha og’ir bo’lgani uchun ucha olmadi. 1870-yilga kelib Jorj Keyli samalyot qurishga imkon beruvchi parrakning nazariy hisob-kitobini taklif etdi. Uning fikrlariga asoslab rus dengiz muhandisi A. F. Mojayskiy birinchi tayyora (samalyot)ni yaratib; unda parvoz qildi. Bu voqea 1882- yilning yozida ro’y berdi. To’g’ri, bu parvoz atigi bir necha lahza davom etdi. 1897 yilda nemis konstruktori Adden yaratgan “Avion” deb atalgan uchish aparati bilan ham xuddi shunday hol ro’y berdi.
Oradan olti yil o’tib aka-uka Orvill va Uilbur Raytlar juda yengil bo’lgan dvigatelni yasab uni o’zlari yasagan “flayer-1” samalyotiga o’rnatdi va 1903-yil 17-dekabr kuni osmonga ko’tarildi. O’sha kunning o’zida ular osmonga 4 marta parvoz qilishdi. Uning parragi benzin dvigateli yordamida aylanar edi, Ular 1905-yilda yana bir samalyot- “flayer-3” ni yaratishdi. Bu apparat 12 sekundda 50 metr masofani uchib o’tdi. 1909- yilda esa ular soatiga 60 kilometr tezlik bilan yuradigan samalyotni yaratishdi. Xuddi shu modeldan boshlab Amerika va Evropada samalyotsozlik boshlandi. Yana shu narsa diqqatga sazovor-ki: 1909-yilda AQSh harbiylari aka -uka Raytlarning bu ixtirosini yuqori baholab, shu samalyotni harbiy variantini yasashni buyurtma berishgan.

XVIII –asrdayoq shveytsariyalik fizik olim Daniel Bernulli gaz oqimining tezligi oqim kengligi bilan bog’liq ekanligini kashf etgan edi. Keyinchalik bu qonun uning nomi bilan ataldi. Samalyotning uchishi ham shu qonunga asoslangandir. Samalyotning qanoti shunday yasalganki, havo uning yuqri qismiga nisbatan tagidan tezroq oqib o’tadi. Shu sababdan qanotning pastki qismidagi havo bosimi ortishi natijasida ko’tarilish kuchi paydo bo’lib samalyotni yuqoriga ko’taradi. Samalyot qanotlarining ko’ndalang kesimini kuzatsak uning xuddi qushlar qanotining ko’ndalang kesimiga o’xshashligini sezish mumkin.
Og’ir samalyotni yuqoriga ko’tarilishi uchun uning qanoti musrahkam bo’lishi zarur. Qanotlarning shakli ham shamol qarshiligini yengish uchun moslab yasalgan. Shuning uchun tez uchar samalyotlarning qanotini go’yo uchburchaksimon bo’ladi. Keyinchalik, samalyotsozlik rivojlanib samalyotlarning tezligini oshirish uchun nayzasimon o’zgarib turadigan qanot ixtiro qilingan. Tezlik oshgan sayin qanot tobora qiya nishabdor shaklga kiradi. Samalyotning uchish qoida va qonunlarini o’rganuvch fan bu –Aerodinamika fani.

Insonni osmonga ko’tara oluvchi qurilma yaratish qadimgi ko’plab olimlarni diqqatini tortgan. Shulardan biri Leonardo da Vinchi bo’lib, u 1500-yilda ulkan vint loyihasini chizib qoldirgan. U vertolyot qurishga urnib ko’rmagan, chunki o’sha davrda motor ham bo’lmagan. 1793-yilda Fransiyada “xitoycha pildiroq” deb nomlangan o’yinchoq paydo bo’ldi. Hozirgacha uning ixtirochisi noma’lum. 1796 –yilda Jon Keyli bug’ dvigateli bilan haraketlanuvchi vertolyotni yasadi. Bu vertolyotning yetarlicha ko’tarilish kuchi bo’lmagani bois ucha olmadi. Shundan keyin ko’p vaqt davomida odamlar vertolyot yasash bilan shug’ullandi. Dunyoga kelgan vartolyotlardan ba’zilari fantastic darajada murakkab, boshqa birlari esa soddagina qurilgan edi. Lekin ulardan juda oz qismi ucha oldi. Ular uchgandayam faqat o’z og’irligini ko’tara olgan. Eng muhim muammo shuki, kuchli, ammo yengil dvigatel yo’q edi. Bunday dvigatel birinchi jahon urushi paytlarida yaratildi. Bunday dvigatel vertolyotni osmonga ko’tarilishiga sharoit yaratdi. 1909 va 1910-yillarda Igor Sikorskiy ikkita vertolyot yasadi. Ulardan biri yerdan faqat o’zining og’irligini ko’tara olgan, xolos. 1917-yilning oxirida avstro-vengriyalik ikki ofitser bog’lanma kuzatish aerostatini almashtiruvchi vertolyotni yasadilar. Bu vertolyot balandlikka bir necha marta parvoz qildi, biroq u erkin burilib- qayrilolmas edi. Vertolyotni takomillashtirish ustida bir necha mamlakatlarda ish olib borildi. Lekin birortasi ham mashina konstruktorlar umidini oqlamadi. 1936-yilda Germaniyadan Fokke-vulf kompaniyasida vertolyotning muvaffaqiyatli qurilmasi yaratildi, degan xabar tarqatildi. 1937-yilda bu vertolyot mamlakat ustidan 335 metr balandlikda 70mil/soat tezlikda uchib o’tdi. AQShga emigrant bo’lib brogan rus muhandisi Igor Sikorski (1889-1972) 1940-yilda o’zining birinchi harakatchan vertolyotini namoyish etdi. Bu vertolyotni “YS-300”deb nomladi. Bu vertolyot AQSh armiyasi tomonidan harbiy texnik qurol sifatida qabul qilindi.

*** Uchish apparatlari va ularning tuzilishi haqida batafsil *** (bosing)