Flash animatsiyalarda virtual labaratoriya |
|
Kuzatishlar va tajribalar, kichik ixtirolar.
Teleskop qanday ishlaydi
Teleskop qanday ishlaydi ?,... Havaskorlar teleskopi yasash.
Oydagi tog'lar, sayyoralar va boshqa kosmik
jismlar haqida eshitgansiz, ammo ularni ko'z bilan ko'rishga nima yetsin. Bu
borada biz sizga yordam beramiz.
Teleskop -shunday qajoyib qurilma-ki, u sizga uzoqdagi ob'ektni yaqinroq qilib ko'rish imkonini beradi.
Masalan 10 km uzoqlikda turgan kitobdagi harflarni o'qishingiz mumkin. Yoki
olisdagi juda mayda buyumlarni ko'ra olasiz...
Keling,
yaxshisi, uni yasashdan avval, teleskopning qanday ishlashini o'rganamiz.
*** *** ***
Birinchi teleskop Galileo galiley tomonidan yasalgan edi. O'shanda uning
teleskopi ikkita linzadan iborat edi. Shunga qaramay u o'z teleskopi orqali
ko'plab sayyoralarni va hatto oydagi dog'larni kuzatgan. biz ham ana shunday
teleskop haqida gapiramiz. Aslida teleskopning turlari juda ko'p. Ammo keng
tarqalgan turi 2 ta:
Reflektorli teleskop- qaysiki ko'zgu (oyna) va linza ishlatiladi
Refraktorli teleskop -qaysiki ikkita linza (biri katta ikkinchisiga
nisbatan)ishlatiladi...har ikkala turi ham aynan
bitta vazifani bajaradi, ammo boshqa -boshqa usullarda.
Teleskopning qanday ishlashini tushunish uchun, Keling mana bu
savolga javob bersak: Nima uchun siz uzoqdagi obektni ko'ra olmaysiz ?, Nima
uchun siz qog'ozdagi yozuvni 100 metr uzoqlikdam ko'rolmaysiz ?
Bu savollarga javob oddiy. Siz oddiy ko'z bilan ko'rayotgan narsangiz
ko'zingizning to'r pardasida kichik maydonni egallaydi. Ya'ni ko'zning to'
pardasida akslanuvchi tasvir hajmi kichik bo'ladi. Yanada tushunarliroq bo'lishi
uchun boshqacha qiyos qilamiz, Agar k'zingizni raqamli (öèôðîâîé)kameraga
qiyoslasak, 100 metr uzoqlikdagi yozuvga qarasangiz, yozuvni o'qishingiz uchun
yozuv sizning ko'zingiz to'r pardasini yetarlicha pixel (katakcha)lar bilan
qoplayolmaydi.
Agar sizda "ulkan ko'z" bo'lganda edi, siz
obektdan ko'proq yorug'likni to'play olib tiniq tasvirni hosil qilgan
bo'lardingiz va shundan so'ng siz tasvirni kattalashtirilgan qismlarini ko'ra
olardingiz. Shunda u ko'zingizning to'r pardasida ko'p pixel (katakcha yoki
nuqta)lar bo'ylab keng yoyilardi.
Teleskop ikita qismi ham aynan shu vazifani amalga oshiradi.
- Obektiv linzasi (refraktorlarda) yoki ko'zgu (reflektorlarda)
uzoqdagi obektdan ko'proq yorug'lik yig'adi va o'sha yorug'lik yoki
tasvirni nuqta yoki fokusga keltiradi.
- Okulyar linzasi esa obektiv linzasi yoki
ko'zgu ning fokusidan tiniq va aniq yorug'lik tasvirini oladi
va ko'zning to'r pardasiga tasvirni kattalashtirib ko'rsatadi. Bu
xuddi, kattalashtiruvchi linza (lupa)ning ishlash prinsipi bila bir
xil.
Lupa ham qog'ozdagi tasvirni olib, uni ko'zning to'r pardasi bo'ylab
yoyadi (kengaytiradi)
Agar siz eng oddiy teleskopga ega bo'lmoqchi bo'lsangiz.
Obektiv linza va okulyar linzasini oling va ularni bir biridan kerakli masofada
joylang, xolos. Eslatib o'tamiz:
* Obektiv linzasi - teleskopning old qismida turuvchi kattaroq linzadir,
uning vazifasi uzoqdagi jism yoki obektdagi yorug'likni to'plash...
* Okulyar linzasi - teleskopning orqa tomonidagi ya'ni ko'zingiz oldida
turadigan linza. Uning vazifasi to'plangan yorug'lik tasvirini kattalashtirib
ko'rsatish...
quyidagi rasmga qarang:
Linzalar qanday bo'lishi kerak ?
Siz teleskop yasamoqchi bo'lsangiz, linzalarni to'g'ri tanlash eng muhim vazifa
hisoblanishini unutmang. Siz bor-yo'g'i 2 xil linza ishlatasiz.
Linzalarni topish qiyin emas, ularni Ko'zoynak sotadigan "Optika" do'konlaridan
olishingiz mumkin. yoki, Boshqa qurilmalarning (durbin, mikroskop, lupal va hkz..)
linzasidan foydalanishingzi mumkin, agarda talabga javob bersa !,
Agar siz Toshkent shahrida bo'lsangiz, "Yangiobod" bozoridan istalgan
turdagi linzani topa olasiz, u yerda yana teleskoplardan tortib mikroskop,
durbinlar ham sotiladi...
UNUTMANG,
Linzalar (kattlashtirish) kuchi bilan yoki manfiy(
minus ) va musbat ( plyus) bo'lishi bilan farqlanadi. Manfiy (minus) linza
kichiklashtirib ko'rsatadi. Musbat (plyus) linzalar esa kattalashtirib
ko'rsatadi.
Linzalar o'zining kuchiga qarab turlicha kattalashtiradi yoki kichiklashtiradi..
Linzaning kuchi DIOPTRIYAda o'lchanadi, Optikada qisqacha "Dptr." yoziladi. bu
linza kuchini ko'rsatadi.
Linzaning kuchi ya'ni Dioptriya linzaning fokus masofasiga qarab aniqlanadi,
Fokus masofa bu linzadan o'tgan yorug'likning to'planadigan nuqtasi, ya'ni linza
yorug'likni bir nuqtada jamlaydi. Shu nuqta linzaning o'zidan qancha masofada
bo'lishi , uni fokus masofasidir...
Fokus masofasi 1metr bo'lgan linzaning kuchi 1 Dptr. deb qabul qilingan , Fokis
masofa qanchalik qisqarsa linza kuchi shuncha marta ortadi. masalan
0.5 metr (50sm) fokus masofali linzaning kuchi 2 Dptr bo'ladi...
Linzaning fokus masofasiga
qarab uning kuchi quyidagi formuladan aniqlanadi:
Agar siz ko'zoynak xarid
qilsangiz ko'zoynak linzasining qanday bo'lishini Dioptriya da plyus yoki minus
deb aytasiz, masalan +1 dioptriya (Dptr.), yoki --2 (minus ikki dioptriya)
bo'lishi mumkin .
Linzalarni tanlash
1-linza Obektiv linzasidir.
Bu linzaning kuchi kamroq bo'lishi kerak ya'ni fokus masofasi uzun bo'lishi
kerak. Teleskop uchun +2 dioptriya bo'lgan linzani tanlaymiz.
2-linza Okulyar linzasi.
Bu linza kuchliroq bo'lishi kerak ya'ni Dioptrik kuchi yuqori bo'ladi. Bizning
teleskop uchun +30dptr dan kam bo'lmasligi kerak, Agar bunday linza topolmasangiz, 2
ta +15 Dptr bolgan linzani birlashtirsangiz ham +30 lik bilan bir xil
bo'ladi, yoki 3 ta +10 linzani birlashtirish ham mumkin.
Yasash ishlari
Ikkita Karton qog'oz olib truba
shakliga keltirasiz... birini boshqasini ichiga kiritasiz. Shunda siz ikki
linzani orasidagi masifani o'zgartira olasiz.
Kartondan yasalgan
trubaning old tarafiga 5- 7 sm diametrdagi 2 dptr bo'lgan linzani
joylaysiz. Orqa tomoni ya'ni ko'z bilan ko'radigan tomoniga 0,5 -2 sm
diametrdagi +30 dptr linza joylashtiramiz.
Kartonni jo'zib yoki qisqartirib (kartonning biri ikkinchisining orasiga
kiritilgani uchun qisqartirish yoki jo'zish mumkin.) ikki linzaning
orasini taxminan 53 sm ga keltiramiz. Bunday holatda faqat
uzoqdagi (2 km dan ortiq )obektlarni ko'rish mumkin. Agar yaqinroqdagi
obektga qaramoqchi bo'lsangiz trubani cho'zib linzalar orasidagi
masofani uzaytirasiz.
Teleskopimiz necha marta
kattalashtiradi ?
teleskopning kattalashtirishi qanchaga teng ekanligini bilish oson.
obektiv linzamiz, qaysiki 2 Dptr bo'lgan linzamizning fokus masofasini
aniqlaymiz:
yuqoridagi formulaga ko'ra 1m/2dptr= 0,5 metr yoki 50sm ekan
Okulyar linzaniki esa 1m/30 dptr=0,033 metr yoki 3,3 sm ekan
Kattalashtirish kuchini topish uchun Obektiv linza fokusini okulyar
fokusiga bo'lamiz:
50/3,3 = 15 Demak bizning teleskop 15 marta kattalashtira olar ekan.
Buni yanada ko'paytirish uchun sizga maslahatim: okulyar linzasini 30
dan ortiqroq Dioptriyasini tanlang . Mikroskop linzasidan ham
foydalanish mumkin.
Agar sizda
tushunmagan savol tug'ilsa bemalol quyidagi joyga
savolingizni yozib
yuboring:
Sahifadagi barcha qiziqarli malumotlarni o'qish
keyingi sahifadagi tajribalar =>
|
|
Kashfiyotlar va ixtirolar haqida o'rganing
|
|
Siz bilgan va bilmagan eng qiziqarli ma'lumotlar.
|
|
Bosh sahifa 